Kościół Świętego Krzyża

Kościół stoi na Rudzy, najstarszej części miasta. Do 1945 roku był to uroczy zakątek miasta albowiem stały tu drewniane parterowe chaty z szerokimi podcieniami. Dawna Rudza spłonę­ła w czasie działań wojennych w 1945 roku. Istnieje przypusz­czenie, że osadę tę o charakterze górniczym założyli jacyś ob­cy osadnicy, którzy wytapiali tu żelazo z gęsto zalegających po­wierzchniowo niskoprocentowych rud żelaza syderytów. Oni to mieli wybudować kościółek św. Krzyża. Inne podania mówią, że w okresie wojen husyckich kościół przejęli husyci. Potwierdzę-

niem tego podania może być fakt, że w 1428 roku odbyło się uroczyste poświęcenie kościoła, które mogło nastąpić po odzy­skaniu go z rąk czeskich.

Kościół wzniesiony jest z kamienia, w stylu gotyckim z typo­wymi przyporami zewnętrznymi. Otynkowany, wielokrotnie roz­budowywany. W roku 1690 dobudowano koliste prezbiterium o szerokości 7 m. Z nowszych czasów pochodzą: kaplica Ogroj­ca (1878) i wieża z roku 1910, niedopasowana architektonicznie do całości budowli. Wysoki spadzisty dach i drewniana wieża na sygnaturkę pokryte są gontami. Najcenniejsze rzeźby i obrazy z dawnego kościoła znajdują się w muzeum żywieckim, a wśród nich wybitne dzieło z 1380 roku Anna Samotrzeć. Otoczenie ko­ścioła wykorzystywane było do XVIII wieku do grzebania zmar­łych. Z tyłu kościoła na apsydzie - kalwaria - Chrystus ukrzyżo­wany w otoczeniu 2 łotrów wysokości 190 i 175 cm autorstwa Franciszka Woszczyckiego z roku 1710. Fundatorem był miesz­czanin żywiecki Jan Gałuszkowic.

Przy kościele św. Krzyża wykonywane były egzekucje przez ścięcie głowy jako wyroki znanego z surowości sądu ży­wieckiego. Ciała skazanych grzebano na miejscu na placu przy­kościelnym. Niektórym tam pochowanych stawiano nagrobki i krzyże. Jeden z takich krzyży dochował się na placu przyko­ścielnym od strony północnej. Obok kościoła św. Krzyża znajdu­ję się jeszcze Boża Męka z roku 1618 fundacji Zofii Kietzaczki i kamienna figura św. Jana Nepomucena z roku 1717.